Podstawowe zasady prawa pracy wynikają wprost z samego Kodeksu Pracy. Zawarte są w Rozdziale II. Podstawowe zasady prawa pracy, artykuły od 10 do  :

  • prawo wyboru pracy,
  • swoboda nawiązania stosunku pracy,
  • poszanowanie dóbr osobistych pracownika,
  • równe prawa pracowników,
  • zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu,
  • godziwe wynagrodzenie za pracę,
  • prawo do wypoczynku,
  • bezpieczne warunki pracy,
  • zaspokajanie bytowych, socjalnych i kulturalnych potrzeb pracowników,
  • ułatwienie podnoszenia kwalifikacji zawodowych,
  • zgodność postanowień umów o pracę z przepisami ustawy,
  • organizacje zawodowych pracowników i pracodawców,
  • udział pracowników w zarządzaniu zakładem.

Trzeba doprecyzować, że4 co do zasady to wyżej wymienione podstawowe zasady prawa pracy nie są podstawą merytoryczną do rozstrzygania w sprawach z zakresu prawa pracy. Należy je traktować jako drogowskaz czy też wskazówki pozwalające na interpretację przepisów, a co za tym idzie mogą stać się podstawą do orzekania w przypadkach kiedy nie ma innych norm czy przepisów mających bezpośrednie zastosowanie w danej sprawie. Takie stanowisko prezentuje Sąd Najwyższy (uzasadnienie wyroku SN z 2.7.2009 r., II BP 27/08, Legalis).

Poniżej pokrótce zostaną omówione wszystkie podstawowe zasady prawa pracy:

Prawo wyboru pracy

Zasada ta ma na celu zapewnienie pracownikom możliwości samodzielnego decydowania o tym, gdzie chcą podjąć pracę i na jakim stanowisku.  W praktyce oznacza to, że każdy ma prawo do decydowania o wyborze pracodawcy tj. nie można zostać przez nikogo zmuszonym do jego wyboru jak również nie można wywierać presji, co do czasu trwania zatrudnienia bądź jego zakończenia.  

Ważnym aspektem dla pracownika jest art. 10 §2 Kodeksu pracy, który to mówi, że „państwo określa minimalną wysokość wynagrodzenia za pracę”. Jest to swego rodzaju zabezpieczenia dla pracowników dotyczące otrzymywanego wynagrodzenia od pracodawcy, które ma zapewnić mu minimalne warunku bytowe. Jest to kwota podstawowa jaką otrzymuje pracownik za swoją pracę.

Swoboda nawiązania stosunku pracy

Zasada ta wiążę się ściśle z powyższą, chociaż doprecyzowuje kwestie nawiązywania stosunku pracy, a dokładnie ustalenia warunków pracy i płacy (wynagrodzenia), nie biorąc pod uwagę tego jaka jest podstawa prawna nawiązanego stosunku pracy przy jednoczesnym zachowaniu wymogu, że obie strony zgodnie oświadczają chęć nawiązania stosunku pracy. Swoboda pracy jest również wartością konstytucyjną, zapisy jej dotyczące znajdują się w art. 65 ust. 1 i 2 Konstytucji RP.

Należy pamiętać o tym, że swoboda pracy nie odnosi się tylko do kwestii wyboru pracodawcy i rodzaju pracy, ale tak jak we wcześniejszej zasadzie równie4ż do wolność rozwiązania nawiązanego stosunku pracy. Nie można zmuszać pracownika do pozostania w stosunku pracy wbrew jego woli.

Poszanowanie dóbr osobistych pracownika

Według treści tej zasady każdy pracodawca jest zobowiązany do szanowania godności i dóbr osobistych swoich pracowników. Nawiązanie do tej zasady można odnaleźć w art. 30 Konstytucji RP, który mówi o tym, że wolność, prawa, obowiązki człowieka i obywatela mają charakter przyrodzony i niezbywalny. Poza tym w nawiązaniu do tej zasady stoi art. 23 Kodeksu Cywilnego, który to wskazuje czym są dobra osobiste człowieka. Wszystkie te dobra to jest: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska muszą być szanowane przez pracodawców.

To o czym warto pamiętać to fakt, że w przypadku naruszenia przez pracodawcę obowiązku poszanowania godności i innych dóbr osobistych pracownika wyżej wymienionych może to stać się podstawą do rozwiązania przez pracownika umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracodawcy na podstawie art. 55 § 11 Kodeksu Pracy.

Równe prawa pracowników i zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu

Zasada dotycząca równych praw pracowników jak i zakazu dyskryminacji w zatrudnieniu przenika się wzajemnie, dlatego też warto omówić je wspólnie. 

Jeśli chodzi o zasadę równe prawa pracowników to można nazywać ja również zasadą równego traktowania czy tez równych praw. W odniesieniu do jej brzmienia pracownicy muszą być jednakowo traktowani w czasie wypełniania swoich obowiązków bez względu na to jakiej są płci. Przykładem nierównego traktowania jest sytuacja, w której pracownicy, mimo iż wypełniają jednakowe obowiązki są traktowani nierówno tj. pracodawca inaczej odnosi się do pracowników płci męskiej, a inaczej do żeńskiej.

Jeśli zaś chodzi o zasadę zakazu dyskryminacji czy też niedyskryminacji jest to naruszenie obowiązku równego traktowania pracowników z tym zastrzeżeniem, że nie ogranicza się tylko do płci, ale uwzględnia również wiek, rasę, narodowość, religię, niepełnosprawność, orientację seksualną, poglądy polityczne, przynależność do związków czy pochodzenie etniczne.

Przejawem dyskryminacji może być sytuacja, w której pracownicy, mimo iż wypełniają takie same obowiązki, traktowani są nierówno np. ze wzglądu na płeć czy rasą jedni pracownicy otrzymują wyższe wynagrodzenie od innych na takich samych stanowiskach.

Zasada do godziwego wynagrodzenie za pracę

Każdy pracownik ma prawo do godziwego wynagrodzenia za swoją pracę. Przepisy prawa pracy i  polityka państwa w zakresie płac, a w szczególności poprzez coroczne ustalanie  minimalnego wynagrodzenia za pracę pozwalają na zapewnienie właśnie godziwego wynagrodzenia. Sam mechanizm ustalania minimalnej wysokości wynagrodzenia czy też minimalnej stawki godzinowej uchwala corocznie Sejm w Ustawie o minimalnym wynagrodzeniu za pracę.

A czym tak naprawdę jest godziwe wynagrodzenie?  To nic innego jak wynagrodzenie, które odpowiada wiedzy i umiejętnościom pracownika w odniesieniu do rodzaju pracy, jaką wykonuje. W tej kwestii wypowiedział Sądu Najwyższy, który wyrokiem z dnia 25 sierpnia 2010 roku (sygn. II PK 50/10) uznał, że godziwe wynagrodzenie za pracę to wynagrodzenie odpowiednie, właściwe, słuszne, rzetelne, uczciwe, zachowujące cechy ekwiwalentności do pracy.

Zasada prawa do wypoczynku

Prawo do wypoczynku jest bardzo ważne i zostało nawet umieszczone w art. 66 ust. 2 Konstytucji RP. Każdy pracownik ma prawo do określonych w ustawie dni wolnych od pracy jak również i corocznych płatnych urlopów wypoczynkowych.  Polskie  przepisy regulują czas pracy, można je odnaleźć w Kodeksie Pracy i są one zabezpieczeniem przed nadmiernym wykorzystywaniem pracownika tj. pracowaniem w dużej ilości godzin. Może to prowadzić do przemęczenia, chorób czy wypadkom w pracy.

Zasady bezpiecznych warunków pracy

Cytując wprost zapisy Kodeksu pracy jest to zasada, w której pracodawca zobowiązany jest zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy. Zapisy na ten temat znajdują się również w art. 66 ust. 1 Konstytucji RP, natomiast szczegółowe zapisy w tym zakresie umieszczone są w dziale IX Kodeksu pracy i zawierają przepisy dotyczące BHP, oraz w art. 304-304(4).

Zasada ta odnosi się nie tylko do nie tylko pracownikowi, ale również do każdej innej osoby, która podpisała umowę z pracodawcą bez względu na to, jaka jest podstawę zatrudnienia. Dotyczy to na przykład osób zatrudniony w oparciu o podpisane umowy cywilnoprawne. Pod pojęciem zasad BHP rozumiemy wszystkie środki czy działania, które pozwalają na wyeliminowanie lub ograniczaniu ujemnego wpływu środowiska pracy na organizm pracowników.

Istotnym aspektem przepisów BHP jest fakt, że dotyczą w takim samym stopniu pracodawcy, jak i pracowników. Bowiem obie strony muszą przestrzegać przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym także przepisów przeciwpożarowych.

Zasada zaspokajania potrzeb bytowych, socjalnych i kulturalnych pracowników

Zgodnie z treścią przepisu odnoszącego się do tej zasady, pracodawca w miarę swoich możliwości i warunków, jakie posiada stara się zaspokoić bytowe, socjalne i kulturalne potrzeby swoich pracowników. Co prawda zasada ta to tylko wytyczna dla pracodawcy, gdyż realizowanie tych potrzeb przez niego to tylko jego dobra wola i chęci. Nigdzie nie ma zapisów, że pracodawca musi spełniać te potrzeby.

Jednak na przestrzeni lat, coraz więcej pracodawców oczywiście w ramach swoich możliwości stara się działać na tym polu i zaspokajać te potrzeby. Nie chodzi tutaj tylko o to, aby zakładać fundusz socjalny. Coraz częściej można się spotkać z taką praktyką, że w ramach realizowania tych potrzeb pracodawcy np. zakładają firmowe/ zakładowe żłobki czy przedszkola, organizują wydarzenia kulturalne np. pikniki rodzinne z jedzeniem i występami itp. W większości przypadku tka działalność pomaga nawiązywać więzy z pracodawcą i firmą, w której się pracuje.

Zasada ułatwienia podnoszenia kwalifikacji zawodowych

Prawnik podkreśla, że według tej zasady pracodawca ma w obowiązku ułatwiać swoim pracownikom czy też dawać możliwość do tego, aby mogli podnosić swoje kwalifikacje zawodowe. Samo pojęcie kwalifikacji zawodowych zdefiniowano w art. 103 ¹ § 1 Kodeksu Pracy, gdzie wyjaśnia się, iż są to czynności zmierzające do zdobywania lub uzupełniania wiedzy i umiejętności pracownika, z inicjatywny pracodawcy bądź za jego zgodą.

Zasada korzystności

Inaczej określana mianem zgodność postanowień umów o pracę z przepisami ustawowymi. Chodzi tu o nic innego, jak  o to by postanowienia zawarte w zawieranych umowach o pracę lub innych dokumentach będących podstawą stosunku pracy, nie zawierały mniej korzystnych zapisów dla pracownika, niż przepisy prawa pracy.

Jeśli jednak doszłoby do sytuacji, w której zapisy umowy są mniej korzystne to zamiast nich do zastosowania wchodzą przepisy prawa pracy. Podobnie jest w przypadku, gdy jakiś zapisów brak w umowach.

Dodatkowo nic nie stoi na przeszkodzie, aby zapisy w zawieranych umowach były bardziej korzystne niż te z prawa pracy. Jednak to już zależy od woli samego pracodawcy.

Zasada swobody zrzeszania się w organizacje zawodowe pracowników i pracodawców

W myśl tej zasady każdy pracownik i pracodawca może dołączać do organizacji zawodowych. Ma to na celu danie możliwości do reprezentacji i obrony swoich praw i interesów. Tak definiuje to Kodeks pracy, jednocześnie zapisy o tym znajdują się też w art. 59 ust. 4 Konstytucji. W polski przepisach znajdują się dwie ustawy, które szczegółowo regulują w3arunki przystępowania jak również i funkcjonowania organizacji związkowych i organizacji pracodawców. Chodzi tu o ustawę o związkach zawodowych i ustawę o organizacjach pracodawców.

Zasada udziału pracowników w zarządzaniu zakładem pracy

Czasami można spotkać się z nazywaniem tej zasady, zasadą partycypacji. Chodzi tu o udział pracowników w zarządzaniu zakładem pracy (firmą) w zakresie oraz na zasadach zawartych w odrębnych przepisach tj. ustawach. Są 4 takie ustawy: ustawa z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych, ustawa z 25 września 1981 r. o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego, ustawa z 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i niektórych uprawnieniach pracowników i ustawa z 7 kwietnia 2006 r. o informowaniu pracowników i przeprowadzaniu z nimi konsultacji.

Trzeba również dodać, że Kodeks Pracy doprecyzowuje w tym zakresie przepisy i mówi, że zarówno pracodawcy jak i organy administracji publicznej są zobowiązani tworzyć takie warunki, aby umożliwiały one udział pracowników w zarządzaniu zakładem pracy.

Na sam koniec warto wspomnieć, że to skoro Kodeks Pracy zawiera zbiór podstawowych zasad prawa pracy należy się z nimi zapoznać. Ich znajomość i zrozumienie pozwala na to, aby ich przestrzegać lub móc z nich skorzystać niezależnie od tego czy jest się pracownikiem czy też pracodawcą.